TẾT CỦA NGƯỜI M’NÔNG
Trên nẻo đường quê, bước chân của các mẹ, các chị như vội vàng hơn. Trong ngôi nhà sàn của già làng Y Kriêng Bkrông, những ché rượu cần đã được xếp dài. Đặc biệt hơn, năm nay là tròn 100 mùa rẫy già Y Kriêng vui Tết cùng con cháu, cùng buôn làng. Dù đã lớn tuổi nhưng già Y Kriêng còn mẫn tiệp lắm. Già cho biết: Không giống Tết của người Kinh là vào ngày đầu năm âm lịch, Tết của người M’nông được tổ chức khi mùa vụ đã xong, lúa đã đầy bồ, cũng chính là lễ hội mừng lúa mới diễn ra vào các ngày cuối tháng 12 dương lịch. Già Y Kriêng bảo: “Trong tâm thức của người M’nông, mọi lễ hội đều sau mùa lúa chín. Vào dịp này, người M’nông không đón Tết riêng rẽ từng gia đình mà cả dân làng cùng quây quần vui chơi bên nhau…”.
1.Thời gian
Người M’Nông chuẩn bị đón Tết rất sớm từ đầu tháng 9, tháng 10 âm lịch. Tết là dịp hội họp chung vui của cả buôn làng, những người đi xa cũng hối hả trở về sum họp với gia đình. Đường sá trong buôn làng được thanh niên dọn dẹp, sửa sang. Mọi nhà đều trang hoàng rực rỡ, chuẩn bị mổ heo, gà, một số gia đình giàu có còn mổ cả bò. Sau khi cất nông cụ được đưa vào kho, ngày 24 - 25 tháng Chạp, buôn làng bắt đầu vui chơi. Họ ăn Tết cho đến mùng 5 tháng Giêng âm lịch, rồi mới bắt đầu lên nương rẫy sản xuất.
2. Món ăn
Nguồn ảnh: Báo Dân Trí
Trong dịp Tết, người M’Nông chế biến rất nhiều món ăn đặc sắc trong đó tiêu biểu nhất là “canh thụt”. Đây là món ăn độc đáo, mang đậm hương vị núi rừng, với các nguyên liệu khó kiếm như lá bép, đọt mây, ớt và cà đắng. Phụ gia gồm có cá khô, sườn heo, mì chính, muối. Trước khi nấu, đàn ông vào rừng chọn một cây lồ ô có lóng dài, không già cũng không quá non, đem về cưa ra từng khúc 0,5 mét. Sau đó, phụ nữ M’Nông cho tất cả nguyên liệu vào ống lồ ô, gác lên bếp lửa, nấu. Khi nấu, thỉnh thoảng phải cầm một chiếc que dài thụt vào ống, để cho các thành phần của món canh chín đều, vì thế mới có tên là “canh thụt”.
Món độc đáo thứ hai là canh “biăp pu”. Nguyên liệu chính để nấu canh gồm có lá bép, bột gạo, vỏ chuối khô, thịt lợn, cá suối... Hái lá bép còn tươi, càng già càng tốt, về bỏ vào cối giã. Gạo đem ngâm nước lã một đêm trước, bỏ vào cối giã chung với lá nhao (lá bép khô, người M’Nông cất trên gác bếp). Tất cả mọi thứ được giã nát thành bột, sau đó khuấy với nước ấm, đủ độ chín mới nêm gia vị, thịt, cá vào nồi. Đặc biệt là món canh này người M’Nông không dùng muối. Họ phải lấy vỏ chuối khô hay rễ tranh, đốt cháy thành tro, giã nhỏ và lọc nước từ trước Tết, để cho vào canh tạo độ mặn. Người M’Nông quan niệm, các cô gái phải biết nấu canh biăp pu ngon mới là người trưởng thành, khi lấy chồng đủ sức đảm đang công việc nội trợ gia đình.
Nguồn ảnh: Dân Trí
Trong các ngày Tết, người M’Nông thường nấu cơm nếp thay vì nấu cơm gạo tẻ và đặc sắc nhất là nấu theo cách thức truyền thống (nướng trên than hồng), còn gọi là nấu cơm lam. Họ dùng những ống lồ ô còn non, giữ lại mấu ở một đầu ống, cho gạo nếp và nước vào, nút lại. Sau đó đốt bằng lửa than. Nếp chín tỏa hương thơm, quyện với mùi của lồ ô tươi, khiến cho cơm lam có một hương vị đặc sắc, ngon hơn cơm nếp nấu bằng chõ hay nồi đồng.
Sách heo thái nướng. Nguồn ảnh: Báo Đắk Nông.
Ngày Tết của người M’Nông không thể thiếu rượu đãi khách đến nhà. Rượu tết được nấu bằng thứ nếp ngon nhất, không nấu gạo tẻ hay ngô, sắn như ngày thường. Để nhắm rượu ngày Tết, người M’Nông làm nhiều món thịt gà nướng, luộc; món cà đắng nấu lòng bò, gỏi đọt măng rừng, hay đánh tiết canh (dùng phèo lấy từ ruột heo đem băm sống và trộn với huyết). Ngoài ra, còn các món nướng khác như thịt heo băm nhỏ trộn với muối đựng trong ống tre rồi nướng; món thịt heo trộn với ruột non, gan, ruột già hỗn hợp đựng trong ống tre hoặc món gan và lá sách heo thái từng miếng nhỏ xiên vào que tre đem nướng.
Ngày Tết, người M’Nông đặt các thức nhắm rượu trên lá chuối hột rừng (người Kinh gọi là chuối chát), hoặc trên mâm đồng hay trong một chiếc rá (rổ) để chủ và khách vừa nhắm rượu, vừa chuyện trò. Ngày Tết, các món ăn của người M'Nông không những đẹp mắt, ngon miệng, mà tất cả còn phải thể hiện đúng phong vị ẩm thực cổ truyền của họ, từ cách chế biến đến cách trưng bày, thết đãi theo truyền thống dân tộc.
3. Lễ nghi
Lễ cúng sức khỏe của người M’Nông. Nguồn ảnh: Báo Dân Tộc và Phát Triển.
Người M’nông nơi đây vẫn giữ được phong tục đón Tết đặc sắc. Đầu tiên là lễ cúng lúa mới rồi đến lễ cúng sức khỏe được gọi là “Ôp Brah Broh Srêcho” con cháu trong nhà với những mâm lễ thịnh soạn gồm nếp, thịt heo, rượu... dâng lên thần linh. Gia đình nào kinh tế khá giả thì có thêm lễ cúng cây trụ “Na Plang”. Sau các lễ cúng, đồng bào M’nông sẽ mở hội, cùng vui chơi bên ché rượu, tiếng chiêng vang... rước ngày Tết, người M’nông sẽ vào rừng chặt cây gòn gai dài 3 m, sau đó chạm khắc nhiều hoa văn xung quanh thân. Phía trong của cây được đục rỗng để bỏ những đồ vật thân thuộc gắn liền với cuộc sống hằng ngày của người M’nông như dao, rựa, cây lao… rồi dựng trước sân. Đến ngày diễn ra lễ hội mừng lúa mới, chủ nhà sẽ cúng trụ “Na Plang” với ý nghĩa cảm ơn thần linh đã phù hộ những đồ vật giúp họ làm ăn trong năm qua…
Những năm gần đây khi đời sống sung túc hơn, bên cạnh lễ cúng lúa mới, đồng bào M’nông nơi đây còn tổ chức đón thêm Tết Nguyên đán truyền thống của người Kinh.